عواملی از قبیل آب و هوا، کار و پیشه، جنگ، اکتشاف، اختراع و انقلاب باعث تغییر و تحول لباس در ادوار گردیده است.

● تحول پوشاک زنان از ایران در ۱۰۰ سال اخیر در حد توان نمایشی، چنانچه در معرض دید بازدید کنندگان علاقه مند قرار گیرد، باید دارای تقسیمات ذیل باشد:

۱) پوشاک بانوان بعد از سفر ناصرالدین شاه به اروپا تا کشف حجاب (۱۳۱۴ ۱۲۴۸).

۲) از کشف حجاب تا انقلاب اسلامی ایران تاکنون (۱۳۵۷ ۱۳۱۴)

۳) پوشاک بانوان از انقلاب اسلامی ایران تاکنون (۱۳۷۰ ۱۳۵۷)

برای آشنایی بیشتر لازم است به دوران قبل از سفر ناصرالدین شاه به اختصار اشاره نموده تا زمینه قبلی در جهت بروز تحولات پوشاک بعد از سفر مشخص گردد.

به دلیل توجه صفویان به آداب و رسوم و مذهب اثنی عشری، رشته های گوناگون صنعت و هنر، پیشرفت شایانی داشته است. که در این میان پوشاک بانوان، با توجه به بافت خاص فرهنگی مذهبی آن روزگار، شکل خاصی به خود گرفت. پیراهن ها، اغلب رنگارنگ و گلدار و زربفت ابریشمی بود و روی آن قبای جلو باز بلندی تا مچ پا به تن می کردند و کمربندی به کمر می بستند به صورتی که محکم روی کمر قرار نگیرد. کلاه کوچک، چارقد، شلوار پنبه دوزی شده، جوراب ساقه کوتاه پارچه ای، از جمله پوشاکی بودند که در فصل زمستان مورد استفاده زنان قرار می گرفت.

زنان هنگام بیرون رفتن از خانه چادر بزرگ سفید یا بنفش رنگی بر سر می کردند که تمامی بدن آنان را می پوشاند و فقط جلوی صورت باز می ماند که بدان وسیله می توانستند پیش روی خود را ببینند.

در دوران نادرشاه افشار و جانشینانش تجملات لباس ها کاسته شد و جامه ها فرمی ساده تر به خود گرفتند.

در دوره زندیه عموما زنان پیراهن تنگی در بر می کردند که پارچه آن اغلب از نخ و ابریشم بود. یقه گرد (بدون یقه) که در وسط آن چاکی به وسیله روبان یا دگمه در زیر گلو بسته می شد.

تحول پوشاک از اوائل سلطنت ناصرالدین شاه تا سفر او به اروپا پوشاک زنان در دوره قاجاریه شبیه لباس های زندیه بود و خیلی کم تغییر کرده است. پیراهن های چاک دار و آستین بلند دوره قبل با دامن های گشاد پرچین بلند که لبه دامن را به وسیله یراق و گلابتون و غیره حاشیه داده تزئین می کردند. کمربندی که قلابی با گل کمر طلا و نقره یا جواهر نشان که آویزی به نام سالامه داشت، به کمر می بستند. سر کردن چادر نماز و چارقد هنوز معمول نشده، بلکه مانند دوره زندیه تور و کلاهک، زینت سر بود.

● پوشاک بانوان ایرانی بعد از سفر ناصرالدین شاه به فرنگ (۱۳۰۰ ۱۲۹۱ ه. ق)

مسافرت ناصرالدین شاه به فرنگ و روسیه و دیدن بالرینهای پطرزبورگ که شلوار بافته چسبان و نازکی به پا می کردند و زیر جامه بسیار کوتاهی به اندازه یک وجب روی آن می پوشیدند، شاه را بر آن داشت که زن های حرم خود را به این لباس در آورد.

۱) لباس اندرونی

الف) لباس زنان در اندرون شامل:

▪ پیراهن

▪ ارخالق

▪ کلیجه

▪ شلیته

▪ شلوار

▪ جوراب

▪ چارقد

▪ کلاغی.

ب) بلباس بیرونی زنان شامل:

▪ چادر

▪ روبنده

▪ پیچه

▪ چاقچور

▪ کفش بود.

۲) لباس های بیرونی

شامل:

▪ چادر

▪ روبنده

▪ پیچه

▪ چاقچور

▪ کفش

▪ چادر

چادرها عموما از پارچه های ابریشمی پشمی و دستباف، تافته، اطلس، به رنگهای سیاه، آبی پررنگ (آبی نیلی) بود و در زنهای معمولی از پارچه های نخی راه راه یا گلدار استفاده می کردند که به دو شکل دوخت از هم مجزا می شدند.

ـ چادر کمری (چادری که کمربند دارد)

چادری است که در دوختنش برش قیچی به کار نرفته و از داخل مانند عبا دوخت زده شده و به وسیله بندی از کمر محکم گره زده شده یا مثل پیش بندی به دور کمر خود می بستند و برای پوشیدن بایستی پا به میان آن گذاشته شده و مثل شلوار بالا کشیده می شد و قسمت بالایی را به سر می کشیدند. بعضی از خانمها برای زیبایی بیشتر دور آن را یراق دوزی یا حاشیه دوزی می کردند. این نوع چادر به رنگ مشکی بود.

ـ چادر چرخی (چادر امروزی) چادر چرخی مثل چادر نماز جلویش باز و بدون کمر بود. زنان معمولی از این نوع چادر که از پارچه نخی (چیت و کرباس) نقش دار یا راه راه آبی و سفید بوده، استفاده می کردند.

● زنان معمولا مزید بر چادر در بیرون از خانه ها از پوشاک زیر نیز استفاده می کردند.

الف) روبنده

در مقابل چهره پارچه ای به نام روبنده که به رنگ سفید باریک و بلند و در مقابل چشم شکافی که روی آن مشبک یا توردوزی شده، به وسیله بندی روی چادر می بستند.

ب) پیچه

پیچیه یا نقاب که از موی دم اسب بافته و به وسیله بند یا کش به لب بالایی آن دوخته می شد به پیشانی می بستند و جلوی صورت می انداختند، طول و عرض و ریز و درشتی بافت آن را در افراد مسن بیشتر و در جوانان کمتر بود.

ج) چاقچور

عبارت است از (جوراب شلواری یا شلوار کف دار)

که از دوقسمت به هم از مچ به پایین همانند جوراب و از مچ به بالا چین دار و گشاد بود که در کمر به وسیله لیفه جمع می شد. برخی چاقچور را دو لنگه جدا از هم می دوختند و آنرا بالای زانو با بند محکم می کردند. چاقچورها به رنگهای مختلف بوده ولی چاقچور سیاه مجلل تر و متین تر محسوب می شد.

● پوشاک بانوان از کشف حجاب ۱۷ دی ۱۳۱۴ تا انقلاب اسلامی ایران

با نگرشی به تاریخ تحول لباس بانوان در ادوار گذشته خواهیم دید نتیجه تغییر و تحول لباس در ایران از اندرون و زنان درباری شروع شده به طبقات و اقشار دیگر جامعه سرایت کرده و همیشه دربار مهد تقلید و اشاعه و رواج فرهنگ غربی بوده، این تقلید بنا به موقعیت اجتماعی افراد و به تناسب و توانایی آن ها در انتخاب نوع و جنسیت پارچه و تزیین آن تفکیک می شده است.در زمان سلطنت رضاخانی که پوشاک ادامه دوره ما قبل بوده بیشتر زنان اعیان و اشراف لباس های اروپایی به تن می کردند ولی در موقع خروج از منزل روی آن چادر می پوشیدند.پوشش غربی بدون چادر در ۱۷ دی ماه در ۱۳۱۴ رسمیت پیدا کرده و در این روز رضا شاه همراه همسر خود تاج الملوک و دخترانش شمس و اشرف بدون چادر ملبس به پالتو بلند تیره و کلاه لبه دار، کفش مشکی پاشنه کوتاه در دانشسرای مقدماتی دختران ظاهر شده و عملا دستور رفع حجاب را صادر کرد.

پس از ۱۷ دی ۱۳۱۴ ه. ش (۱۹۳۵) تبعیت از لباس های مد روز پیگیری شده و خانم ها پوشاک خود را از روی ژورنال مزون های اروپایی که به صورت فصلی یا سالیانه بود، تهیه می کردند و از تغییرات رنگ و فرم لباس با خبر شده و از آنان پیروی می کردند.

در زمان سلطنت محمدرضا معدوم از سال ۱۳۲۰ تا ۱۳۵۷ ه. ق به دلیل نفوذ بیشتر استعمار ارتباطات با کشورهای غربی و آمریکایی سیر تحول لباس و همگون شدن آن با البسه خارجی بیشتر شد.

از سال ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۵ ه. ش (۴۶ تا ۱۳۴۱م) استفاده از لباس های جلو بسته و جلو باز با یقه انگلیسی بزرگ دارای سرشانه های پهن تر از دوره قبل رایج شد که در کمر بیشتر چسبان شده و با برش پرنسسی (عمودی) و دامن های گشاد و پیلی دار دیده می شود. قد دامن در سال ۲۵ ۱۳۲۴ (۶ ۴۵ م) تا به زیر زانو می رسید.

● تغییر لباس از سال ۱۳۲۶ تا ۱۳۳۱ ه.ش (۵۴ تا ۱۹۴۵م)

از سال ۱۳۲۶ ه. ش (۱۹۴۷ م) قد دامن ها دوباره بلند شده و حالت میدی به خود می گیرد. کمر لباس بریده و در کلیه لباس ها سعی بر آن بود که کمر از آنچه که هست کوچکتر و سرشانه های پهن تر به نظر آید. تغییر محسوسی که در لباس ها دیده می شود فرم آستین هاست که سر خود به صورت رگلان بوده است.

● تحول لباس از سال ۱۳۳۲ تا ۱۳۴۳ ه. ش (۱۹۵۳ تا ۱۹۶۴م)

از سال ۱۳۳۲ ه.ش (۱۹۳۵ م) ما تنوع زیادی را در لباس ها مشاهده می کنیم.

دامن ها به صورت راسته و تنگ تا زیر زانو با کت های تنگ و چسبان و بلند تا زیر باسن یا کوتاه و راسته تا حدود باسن که در جلو دکمه دیده می شود. یقه ها نیز به صورت انگلیسی و آرشال بود.

● تحول لباس در سال ۱۳۴۳

لباس و کت ها تنگ و چسبان با آستین های سر خود که بلندی آنها ۳/۱ است مد روز بوده، دامن ها چین دار و پلیسه است.

کت و شلوار یکی از آخرین مد در سال ۱۳۴۳ بوده که شلوار در زانو تنگ و پاچه های آن گشاد است. سال ۱۳۴۴ (۱۹۶۵م) لباس ها با بالا تنه کوتاه که دامن از زیر سینه شروع شده و به ۱۰ تا ۱۲ سانتیمتری بالای زانو می رسد.

دوپیس نیز از انواع لباس های مد سال ۱۳۴۴ بوده که از پارچه های چهارخانه ، راه راه، جناقی تهیه و از پوست برای تزیین یقه استفاده می شد.

● مد سیاه یا سفید op بالای زانو در سال ۱۳۴۵ مد گردید.

جدیدترین لباس شب مد شده در سال ۱۳۴۶ کت و شلوار مخصوصی به نام "اسموکینگ" بوده که تا حدود زیادی شبیه اسموکینگ های مردانه است، طرح پارچه در این سال ژرسه و تریکو و رنگ سال قرمز و سرمه ای مشاهده می شود.

مد بسیار رایج سال ۱۳۵۱ (۱۹۷۲م) لباس های حاملگی برای غیر حامله ها است.

مد جوانان در این سال اورآل Overall که مقصود همان پیراهن و شلوار یکسره بی آستین و رکاب دار است که مدساز ژاپنی رایج کرد.

شلوار گشاد جین موفقیت خود را که از سال ۱۳۴۶ (۱۹۶۷م) آغاز کرد، همچنان تا سال (۱۳۵۱) حفظ کرد.

از پدیده های مد سال ۱۳۵۲ (۱۹۷۳م) رواج جورابهای خط دار با دوپیس های به اندازه قد دامن میدی مشاهده شده است. در سال ۱۳۵۳ (۱۹۴۷م) لباس های قدیمی ۵۰ ۴۰ سال پیش دوباره مد شد. به این جهت به آن نام Retro (بازگشت) داده اند. این لباس ها اغلب گشاد و راحت بوده و اندازه دامن ها از سر زانو تا روی قوزک پا متغیر است؟

دامن شلواری میدی همراه با کت و چکمه و شال گردن از مدل لباس های رایج در سال ۱۳۵۳ (۱۹۴۷م) بوده است.

سال ۱۳۵۶ (۱۹۷۷م) از لحاظ قد دامن متنوع است به طوری که دامن های ماکسی، میدی و مینی هر سه مد است ولی رایج ترین دامن که مد روز است، شانل می باشد. انواع کت و دامن دو پیس محور لباس های روز این سال است و مصرف جلیقه همچنان ادامه دارد.

مد سال ۱۳۵۷ (۱۹۷۸م) که دامنها اغلب دارای دو یا سه طبقه بوده که به حکم مد باید روی هم می پوشیدند که هر مدل از سه یا چهار پوشاک مثل جلیقه، بلوز، دامن، شلوار تشکیل شده است .